Over boeken en andere bronnen

Transformative read (7")

Inleiding: Over de architectuur van de metaforische ruimte

'De metaforische wat?'

'Ìs dat überhaupt een ding: de metaforische ruimte?'

Jazeker: de metaforische ruimte bestaat.

Sterker nog, we creëren er zelf een, zelfs voordat we samenkomen met anderen. Telkens hebben we invloed op de kwaliteit en omvang van de ruimte die we faciliteren. Begrip van en gewaarzijn op onze rol hierin leidt tot meesterschap. Laten we onszelf daarom bewust worden van onze kunde en onze  beperkingen in het vormgeven van de ruimte.

Wil jij meester worden in het scheppen van een inclusieve metaforische ruimte? Dan hebben we te leren zien in welk water we rondzwemmen: wat onze cultuur als natuur en natuurlijk voorspiegelt.

Zo leer je beter afstemmen op het leven en alle levende wezens.

1. Ben je of ken je een wit mens?

In september 2022 beleefde ik een bijzondere vierdaagse met Frerieke van Bree in Lunteren. We waren daar met meer dan veertig mensen uit de hele wereld. Doel: nieuwe strategieën kiezen voor hun gezamenlijke programma. En ook, na de vervreemdende COVID-19 periode, opnieuw en soms voor het eerst met elkaar face-to-face in contact zijn.

Fré en ik kozen voor een speelse aanpak op een prachtige locatie. Binnen werkten we in een grote kring. Buiten werkten we met de natuur. Ooit strategieën bepaald door te dansen en boompje te wisselen? We kunnen de Scenario Dance en de bomen zeker aanbevelen!

Tijdens dit evenement botsten we op de grenzen van ons gewaarzijn, ons voorstellingsvermogen en onze woordenschat. De metaforische ruimte die Fré en ik creëerden was wit: té wit.

Het was niet makkelijk om met mijn witte meerderheidsblindheid in the hotseat te blijven. Om deelnemers te blijven uitnodigen waarachtig uit te wisselen juist toen het spannend werd. Het lukte ons. We konden daarin terugvallen op wat ons is voorgeleefd door onze opleider Eline Brinkhof van het Bambu Centrum voor Gewaarzijn.

Na een paar maanden bleek dit blijven-als-het-spannend-wordt, dit uitnodigen tot delen juist waar niet eerder gedeeld was in deze interraciale context, helend had gewerkt.

Opgeleid door Eline hadden Fré en ik in elk geval een ruime innerlijke ontvangstruimte. Broodnodig om ongemak, frustratie en woede te kunnen ontvangen en te laten razen wanneer dat nodig was, en te blijven. Te weten: als iemand luider en heftiger is dan de situatie lijkt te vragen, dan spreekt diegene mogelijk namens allen die vòòr hen niet gezien, gehoord en begrepen zijn.

Eline had ons geleerd dat  deze emoties te vertrouwen zijn: "Schone boosheid is een prachtige brandstof."

Thuisgekomen deed ik wat ik altijd doe bij pijn en groeipijn: studeren!

1.1. De witte-huiswerk-club

Fré en ik begonnen onze eigen witte-huiswerk-club, waar we verhelderende literatuur bespraken. In goed gezelschap bezochten Fré en ik het toneelstuk Ik zeg toch sorry! van Raymi Sambo.

We beseften dat wij zelfs tot de ergste soort behoorden! De groep die zichzelf feliciteert met haar progressieve wereldbeeld. Het was een uitdaging om ons gewaarzijn te verhogen op de onbehulpzame manieren waarop witte mensen reageren op racisme. Ik moest mijn eigen vooroordelen onder ogen zien en mijn onwetendheid erkennen.

• Witte gevoeligheid: check
  • Te herkennen aan 'Ja, maar ik bedoel het heel goed!' [serieus: intenties zijn belangrijker dan impact?]
    

• Witte defensiviteit: check
  • Te herkennen aan de 'Ja, maar wat te denken van... [in te vullen door 'iets anders heel ergs' waar ik zelf last van heb]', ofwel: de #whataboutisms
    

• Witte stilte: check
  • Uit ongemak dan maar niks delen. Zelfs niet over het proces van ongemak en het stilvallen daardoor.

• Witte tranen: check
  • 'Dit is echt zó erg!' [nee... laten we nóg meer voorrang geven aan de behoeften van witte mensen hierin...]

Einde aan onze witte onschuld.

1.2. Écht nieuwe dingen leren is krenkend voor het ego...

Ontluisterend en verdiepend om mijn blinde vlekken en vooroordelen, die mensen van kleur om mij heen natuurlijk allang hadden gezien, in het vizier te krijgen. Me bewust worden van mijn witte privileges en mijn bijdrage leveren aan bewustwording over racisme: een taai proces.

Het gaat me niet makkelijk af. Soms ben ik bang om iets verkeerds te zeggen. Soms vermijd ik het onderwerp uit angst voor reacties van witte mensen. Soms lukt het me om daadwerkelijk als empathische bondgenoot te opereren (allyship is not an identity, it is a practice). Ik blijf streven naar meer bewustzijn en verbinding met anderen:

• Waar ik onder mensen kom wil ik bijdragen aan bewustwording over racisme en witte privileges
• Wil ik zorgen dat mensen van kleur niet tot onbezoldigd leraar worden gemaakt
• Wil ik voorkomen dat zij emotioneel werk voor witte mensen, voor mij moeten doen

Intenties alleen zijn onvoldoende. Iedere keer dat het lukt om in het moment racisme tegen te gaan, sterkt me in het de volgende keer opnieuw proberen.

1.3. Een leven lang leren

Het grootste obstakel in mijn leven? Self-abandonment, aldus de experts.

Gelukkig attendeerde mijn collega-trainer Sara Huang me op een geweldige online community: het GLEN online lab.  Onder leiding van Krista Bremer en Karolina Iwa lazen we Me and White Supremacy van Layla F. Saad. Over een ruime metaforische ruimte gesproken: Krista en Karolina faciliteerden zo verwelkomend. Hun aanpak was professioneel, inspirerend en uitnodigend. Ik heb niet alleen veel geleerd van Saads werk, maar ook van de manier waarop zij deze online community hebben begeleid. Serieus een professional crush op die twee.

Het GLEN lab is afgerond. Mijn witte huiswerkclub met Fré is here-to-stay. Waarom? Omdat we allemaal in wit water zwemmen, ongeacht onze huidskleur. We hebben hoe dan ook te maken met de naweeën van generaties witte Europeanen die een spoor van geweld en vernietiging hebben getrokken door de wereld.

Het is tijd om te leren en te groeien. Ik wil graag bijdragen aan een veilige online ruimte waar we samen kunnen ademen, inzichten kunnen opdoen en ons kunnen committeren aan een leven lang leren. Een inclusieve toekomst vraagt van ons om onze privileges onder ogen te komen en te onderzoeken hoe we deze onverdiende voordelen kunnen inzetten voor het insluiten en niet langer uitsluiten van mensen.

2. Ben je of ken je een 'gewone' man of vrouw?

Ergens voel jij wel hóe gevaarlijk het is om op dit punt door te lezen. Jij bent niet van gisteren. Sterker: ik waarschuw je op dit punt. Als je doorleest, word je zeer waarschijnlijk wetender dan je was.

Ben je er nog?

2.1. Oefening in gendergewaarzijn

Als je er nog bent, stel je dan eens voor dat je nu onderweg bent naar het faciliteren van een enerverende training, een spannende vergadering, een andere bijeenkomst waar jij naar uit hebt gekeken.

Je hebt er zin in.

De zon schijnt.

Je hoort vogels fluiten.

Een heerlijk briesje streelt je wang.

Je komt aan op de plaats van bestemming.

Je loopt het gebouw in.

Voordat je de training begint, wil je nog heel even naar het toilet. Wel zo prettig als je beschikbaar kunt zijn voor de groep. Niet afgeleid door een volle blaas. En dan?!

Je ontdekt dat er alleen herentoiletten zijn in het gebouw. Jij bent een vrouw.

Je ontdekt dat er alleen damestoiletten zijn in het gebouw. Jij bent een man.

Wat doe je?*

• Houd je je plas op?
• Houd je je adem in, doe je of je neus bloed en ga je de toiletruimte in?
• Anticipeer je innerlijk op het ongemak van de Ander? Druk van binnen met eventuele opmerkingen pareren?
• Nog weer wat anders?

Wat een gedoe!

De architectuur van deze ruimte is niet bedacht op jou. Alleen al het doen van een simpele plas kost je energie. Wat staat jou te doen om te schakelen, bij te komen en toch nog beschikbaar te zijn voor je deelnemers?

Heb je eigenlijk nog zin in deze dag?

* Veel cisgender mensen snappen dit gedoe niet. De stress die dit soort aan genders toegewezen ruimten oproept in non-binaire mensen en transgender mensen gaat aan hen voorbij.

Als ze maar weten of ze een toilet of urinoir mogen verwachten achter de deur. Dát is hun privilege. Ze zijn daar meestal blind voor. Ze denken: doe niet zo moeilijk. Doe ik toch ook niet? Ze raken geïrriteerd. Irritatie is een indicatie. Hier ís iets aan de hand. Er is een blinde vlek geraakt...

2.2. Niet eens bonuspunten voor het loslaten van je privileges?

Vissen begrijpen als laatste wat water is. 'Gewone' mensen hebben doorgaans weinig moeite met hun omgeving. Ze voelen zich als een vis in het water. De omgeving is zowel op subtiele als manifeste wijze op hen ingericht. Ze ervaren geen ongemak met betrekking tot hun identiteit, of dit nu gaat om onder meer hun kleur, geaardheid, sekse, gender of economisch-culturele positie.

Sterker nog, ze zijn eraan gehecht en identificeren zich er volledig mee. Op het moment van schrijven is er internationaal een intense en intensieve backlash gaande: de lhbtqi-gemeenschap heeft het zwaar te verduren van mensen die een wereld willen voor alleen heteroseksuele cis-gendermensen.

Reactionaire krachten gaan los. 'Denk aan de kinderen,' roepen ze ontzettend kwetsend. Recht in de ziel van de lhbtqi gemeenschap en met name de regenboogfamilies. Boeken worden verbrand. Voorlichting wordt strafbaar. Zo begint steeds opnieuw de strijd tegen de lhbtqi-gemeenschap, lichtte literatuurwetenschapper Looi van Kessel recent toe in Eeuw van de Amateur en in OVT van de VPRO.

Ook de heteroseksuele cis-gendermensen die niet tegen lhbtqi-mensen zijn, voelen meestal niet de urgentie om écht aan de slag te gaan voor een meer rechtvaardige wereld, een meer inclusieve architectuur.

Het is bepaald lastig om cisgendermensen bewust te maken van hun genderidentiteit. Ook gevaarlijk: sommigen worden direct opstandig van het idee dat hen iets te doen staat. Recent nog zag ik een wijze vrouw schamperen: "Er zijn ook nog steeds gewone jongens en meisjes".

Alsof ruimte vóór transgender en non-binaire mensen een pleidooi zou zijn tegen ruimte voor heteroseksuele cisgendermensen.

Je moet van goede huize komen wil je de deur op een kier zetten bij een cisgender mens voor het besef dat zij een genderlichaam hebben. Dat ze op een genderspectrum staan.

Zo herkenbaar ook. Goh. Af en toe moet ik me echt naar de witte-huiswerk-club slepen. De gepriviligeerde, de dominante, hoeft zich niet te laten dwingen immers. Die dient zichzelf hiertoe te brengen. Uit vrije wil.

Het ís ook pijnlijk om je bewust te worden van dat wat jij voor lief nam als 'normaal' niet neutraal is. Zoals witte mensen hun witheid ervaren. Zoals cisgender mensen hun genderidentiteit ervaren.

Het ergste van dit al? Je krijgt er geen beloning voor. Geen koekje voor je harde werken. Je werkt aan het verhogen van je bewustzijn. Je werkt aan iets dat onrechtvaardig is als je er niets aan zou doen.

'Racism should never have happened and so you don’t get a cookie for reducing it,' stelde Chimamanda Ngozi Adichie terecht in Americanah.

Datzelfde geldt voor heteronormativiteit, androcentrisme en cisgender-normativiteit, en de lelijke familieleden: homofobie, seksisme en transfobie. De seperate-spheres-ideologie die mannen en vrouwen tot elkaars tegenovergestelde en elkaar uitsluitende begrippen maakte, is van recente makelij. Niet toevallig ook uit de tijd van het Europese imperialisme en kolonialisme: het tijdperk waarin crossdressing strafbaar werd in het Westen. Kennelijk was er iets te bestraffen.

2.3. Het trainen van het uithoudingsvermogen met ongemak

Ergens weten allen die in het bewustzijnswerk zitten dat lijden verminderen, samenhangt met op het spoor komen van onze identificaties. Het lijden komt voort uit onze identificatie. Het is van belang om ons bewust te worden van deze identificaties om millimeterwerk - zoals Eline dat noemt - te kunnen verrichten en een lossere, meer vrije onze grondhouding en -toon te vinden.

Misschien ben je je er niet bewust van: het kan zijn dat je onbewust veel houvast vindt in 'gewoon-man-zijn' of 'gewoon-vrouw-zijn'. Dit is begrijpelijk gezien de overvloed aan media-aandacht voor de heteroseksuele cisgender levensstijl. Maar betekent dit dat deze levensstijl non-stop de symbolische ruimte moet claimen en het mensbeeld moet bepalen?

Meesterschap ontwikkelen in het creëren van een inclusieve metaforische ruimte betekent dat je jouw spieren moet trainen, net zoals je witte huiswerk doet om momenten van raciale stress eerder op te merken en je uithoudingsvermogen te trainen om het uit te houden zonder reactief te worden. Geen witte defensieve reactie: 'Ik ben geen racist.' Geen witte gevoelige reactie: 'Ik bedoelde het niet zo!'

Hetzelfde geldt voor gendergerelateerde stress: merk deze momenten eerder op en train je uithoudingsvermogen zonder defensieve of gevoelige reacties. 'Je mag ook niks meer zeggen.' Of: 'Waar blijft de aandacht* voor normale mensen?' Mindful erbij blijven. Doorademen. Erbij blijven. Present blijven.

Daarom nodig ik je uit om aan de slag te gaan met jouw genderblinde vlekken en te onderzoeken of je je identificeert met je gender. Via het genderhuiswerk merk je momenten van gendergerelateerde stress eerder op en ook hier train je je uithoudingsvermogen. 

Hier de vraag aan jou: identificeer jij je met je gender?

• Ben je 'gewoon' een man?
• Ben je 'gewoon' een vrouw?

Dan nodig ik jou uit om aan de slag te gaan met jouw genderblinde vlekken.

* Je gaat het pas zien als je het door hebt. Tweeledige oefening: onderneem een reis van ongeveer 30 minuten van A naar B. Observeer de beeldtaal in de omgeving. Tel het aantal keren dat een heteroseksuele relatie wordt geïmpliceerd en ook het aantal dat een lesbische relatie wordt geïmpliceerd.

3. De architectuur van de metaforische ruimte

De vorige visualisatie nodigde jou uit tot bewegen in een gebouw van steen, niet bedacht op jouw bestaan. Immers: geen toiletruimte waarin jij expliciet welkom bent. Laten we nu stilstaan bij de immatiële ruimtes waarin jij je beweegt.

'Ja, de metaforische ruimte is een ding.'

Net als bij de toiletruimte kun je mensen wel of niet welkom heten. Wel of niet op hen bedacht zijn. Als je welkom bent, is deelnemen als het stromen van water of als ontspannen ademhalen in de groep. Het gaat vanzelf en voelt goed. Je bent innerlijk niet druk met wel of niet deelnemen: je doet het gewoon.

Als de ruimte niet op jou gericht is, kan deelnemen uitputtend zijn. Je loopt een zeker risico dat je of jezelf verlaat, de Anderen innerlijk verlaat of beiden. Daadwerkelijk deelnemen, bereid en beschikbaar zijn: dat is lastig als je niet welkom wordt geheten. 

Deelnemen betekent dat je er echt bij moet zijn en beschikbaar bent. Als je merkt dat mensen je structureel negeren en vergeten, voelt het alsof je niet welkom bent. Dan heb je eerst werk te doen in opgemerkt worden en aftasten of je überhaupt welkom bent. Het kost energie en houdt je weg bij je persoonlijke en professionele ontwikkeling.

Inclusieve metaforische ruimten zijn er steeds meer. Vooral als de voorgangers expliciet vragen naar de voorkeur in aanspreekvormen bij de start van een training. Sommige cisgender mensen nemen daarin het voortouw omdat ze daar koekjes mee willen verdienen. Andere doen het uit oprecht willen afstemmen met alle levende wezens. Weer anderen ridiculiseren dit gebruik. Zo overdreven. 'Dit is toch niet echt een ding?'

Wat voor metaforische ruimten heb jij onbewust gecreëerd? Welke wil je in de toekomst bewust creëeren?

3.1. Moving beyond the binary

'There are as many natures as there are cultures,' zei de socioloog Jeffrey Weeks al in de jaren tachtig. Vanaf de jaren 1840 werd crossdressing in het Westen gecriminaliseerd. Het werd strafbaar om zichtbaar anders te zijn. Luister vooral naar de non-binaire dichter Alok Vaid-Menon. 

'Are you ready to heal?' is diens vraag aan juist heteroseksuele cisgendermensen. Immers: transgender en non-binaire mensen hebben door dat zij op een spectrum staan. Hetero's en cisgenders veelal nog niet. Deze genderblindheid beperkt hun vermogen in het creëren van een inclusieve metaforische ruimte.

Daar zit dan ook het raakvlak tussen wit huiswerk en gendersensitiviteit. Mondiaal hebben we namelijk allemaal - de witte heteroseksuele cisgender mannen nadrukkelijk inbegrepen - te maken met de naweëen van een nietsontziende, machtsbeluste, wrede, hebberige en gewelddadige Europese cultuur.

We hebben daar allemaal van te lijden. Zoals onze jongeren begrijpen: er is geen planeet B. De spelregels moeten dus anders. Zelfs de aarde vraagt daar intussen om.

3.2. Werken met blinde vlekken

Eline Brinkhof deelde jaren geleden een handig kader voor het maken van een steeds groter en daarmee ook spannender speelveld: het Johari-venster. Een golden oldie. Nog altijd relevant voor wie een ruim speelveld ambieert.

Wil jij er ook één? Een ruim speelveld?

Dan staat jou iets te doen staat in het durven, willen en kunnen zien van je blinde vlekken.

3.3. Welkom aan alle levende wezens

Wat je zegt ben je zelf. Geen ontkomen aan. En gelukkig... wat je ziet dat ben je niet. Je bent altijd ruimer dan wat je ziet. We zijn immers allemaal struikelend onderweg met de beste intenties, zoals Eline altijd zegt. En toch, in het openen van een inclusieve werkruimte, met een welkom aan alle levende wezens, zijn intenties niet genoeg.

Uiteraard: struikel, sta op en zet de volgende stap. Sta je per ongeluk op iemands tenen?

• Zeg dan liever niet dat jij het zo niet had bedoeld
• Wens ook liever niet dat de Ander wat minder gevoelig is
• Vraag bovendien liever niet eerst ruimte voor jou: vraag dus niet om nog meer geduld, begrip en zelfs emotionele ondersteuning bij het leren niet meer op die tenen te gaan staan

Als die ander 'au' zegt, zeg dan: 'Dank dat je me hier op attent maakt. Sorry. De volgende zal ik dit beter doen.'

Hopelijk voel jij op dit punt dat je iets te doen staat:

• Qua bewustzijnswerk: kun je benieuwd zijn naar jouw gehechtheid aan jouw genderidentiteit?
• Qua vocabulaire: wil je meer afgestemd kunnen faciliteren en spreken?
• Qua handelingsrepertoire: wil jij vorm kunnen geven aan inclusieve (metaforische) ruimtes?

Het begint allemaal bij huiswerk willen doen. Ik geef je daarom alvast wat trefwoorden mee voor de zoekmachines:

• Cis-gender vrouw
• Cis-gender man
• Transgender
• Non-binair
• Androcentrisme
• Himpathy
• Heteronormativiteit
• Ik ben minder dol op diagnosticeren... maar goed: Homofobie, transfobie
• Seksisme

Ik beloof je bij deze één ding: jouw speelveld wordt gegarandeerd ruimer van benieuwd raken aan jouw eigen gender journey. Ook als je dacht dat jij er geen had. Misschien organiseer jij jouw volgende bijeenkomst zelfs met de uitgesproken intentie:

Deze bijeenkomst is voorbereid met ook jou in gedachten.

TOT SLOT

WIL JIJ OP GENDER JOURNEY?

Meld je dan aan voor de training Moving Beyond the Binary.

In deze training word je begeleid in het intuitief afstemmen op jouw plek op het genderspectrum. De training bestaat uit onder meer een geleide meditatie, een visualisatie-oefening, individuele reflectie-oefeningen, uitwisselen in tweetallen of drietallen en deelnemen in plenaire rondes.

Via deze training werk je met de archetypische mannelijkheid, de archetypische vrouwelijkheid en het archetype Androgyne. Je ontdekt hoe jij op dit moment tot deze archetypen verhoudt en welke persoonlijke uitnodiging jij krijgt in jouw verhouding tot het genderspectrum.

• Kennis: Via deze training en de voorafgaande reflectie-oefeningen doe je kennis op over gender als spectrum. Je werkt aan het verruimen van je vocabulaire. Je doet geleefde en gevoelde ervaring op in het werken met gender. Zo draag je de kennis over het genderspectrum mee in je lijf.

• Inzicht: Je krijgt inzicht in jouw verhouding  tot het genderspectrum. Je bepaalt zelf wat je wel en nog niet deelt. Sommige observaties vragen een embryonic space: een ruimte waarin een inzicht rustig de tijd krijgt om te rijpen.

• Vaardigheden: Je leert sensitiever afstemmen op de genderdiversiteit in groepen. Je bent je sneller bewust van hoe cultureel-dominante ideeëen over gender jouw zicht beïnvloeden.

• Motviatie: Je wilt meer afgestemd en met een ruimer repertoire groepen begeleiden en faciliteren. Je wilt een welkom bieden aan alle levende wezens en fenomenen leren zien voorbij de beperkingen die de dominant-culturele lens opwerpt.

Doelgroep: trainers, facilitators en counselors*

Max. aantal deelnemers: 12

Duur training: 3 uur

Voorbereidingstijd: 1,5 uur

Investering: 199,- **

Data: worden afgestemd met deelnemers, eerst volgende try-out vindt plaats in juli 2023

*Reken je jezelf niet tot deze groep en wil je wel graag meedoen, plan dan een intake-gesprek met An.

** De eerste serie trainingen wordt gegeven in de vorm van try-outs. Voor deze training geldt een sterk gereduceerd tarief in de vorm van een bijdrage voor de werkruimte.